فهرست عناوین
رویکرد محله‌محوری: تحولی بنیادین در ارائه خدمات اجتماعی سازمان بهزیستی کشور
به قلم دکتر جواد طلسچی یکتا – بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران
رویکرد محله‌محوری به عنوان یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین راهبردهای تحولی سازمان بهزیستی کشور، نه تنها یک تغییر اداری، بلکه یک فلسفه جدید در ارائه خدمات اجتماعی است که با هدف افزایش دسترسی، مشارکت مردمی، و کارآمدی خدمات، جایگزین مدل سنتی خدمات مرکز-محور شده است.
این رویکرد که در قالب طرح‌هایی چون «سلامت اجتماعی محله‌محور» (بهزیست‌محله / طرح سلام) در حال اجراست، بر ظرفیت‌ها و دارایی‌های بومی هر محله برای ارتقای کیفیت زندگی ساکنان تمرکز دارد.
بنیاد رویکرد محله‌محوری
رویکرد محله‌محوری در سازمان بهزیستی بر این اصل استوار است که مشکلات اجتماعی و نیازهای حمایتی در بستر محله‌ها شکل می‌گیرند و بهترین راه حل نیز باید از طریق ظرفیت‌های درونی همان محله‌ها جستجو شود.
این مدل، خدمات را از یک ساختار متمرکز و عرضه-محور به یک ساختار تقاضا-محور و عدالت‌جویانه تغییر می‌دهد، به‌طوری که خدمات، متناسب با نیازها، فرهنگ، و ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی خاص هر محله طراحی و ارائه می‌شوند.
اهداف کلان رویکرد محله‌محوری:
- افزایش دسترس‌پذیری: رساندن خدمات بهزیستی به نزدیک‌ترین نقطه سکونت جامعه هدف برای کاهش تردد غیرضروری و تسهیل دریافت خدمات.
- مشارکت مردمی و اجتماعی‌سازی: فعال‌سازی سرمایه‌های اجتماعی محله (مساجد، مدارس، بسیج، خیریه‌ها، خیرین و…) در فرآیند شناسایی، برنامه‌ریزی، و ارائه خدمات.
- توانمندسازی محلی: تمرکززدایی اختیارات و تصمیم‌گیری‌ها به سطح محله و تقویت توانایی محلات برای حل مسائل خود.
- پیشگیری مویرگی: رصد و شناسایی زودهنگام آسیب‌های اجتماعی و ارائه مداخلات پیشگیرانه قبل از حاد شدن مشکلات.
- خانواده‌محوری: تغییر رویکرد از فرد-محور به خانواده-محور در ارائه خدمات، با تأکید بر حفظ و تقویت بنیان خانواده.
مراکز خدمات بهزیستی «مثبت زندگی»: بازوان مویرگی سازمان
یکی از مهم‌ترین و عملیاتی‌ترین نمودهای رویکرد محله‌محوری، راه‌اندازی مراکز خدمات بهزیستی «مثبت زندگی» است.
این مراکز که به عنوان ادارات بهزیستی کوچک در دل محله‌ها شناخته می‌شوند، ستون فقرات شبکه ارائه خدمات محله‌محور بهزیستی را تشکیل می‌دهند و نقش بازوان مویرگی سازمان در جای‌جای کشور را ایفا می‌کنند.
نقش و خدمات مراکز «مثبت زندگی»
مراکز «مثبت زندگی» با هدف تسهیل دسترسی گروه‌های هدف (معلولین، زنان سرپرست خانوار، کودکان کار، افراد در معرض آسیب و…) به خدمات ۲۲ گانه سطح اول سازمان بهزیستی و همچنین خدمات جدید تحولی، تأسیس شده‌اند:
- پایش و رصد مستمر: تشکیل پرونده الکترونیک، بازدید منازل، تحلیل دقیق نیازها و اولویت‌بندی مشکلات مددجویان در سطح محله.
- ارائه خدمات چندگانه: ارائه خدمات مددکاری اجتماعی، مشاوره روان‌شناختی، توانبخشی جامعه‌محور (CBR)، خدمات پیشگیرانه (مانند آموزش مهارت‌های زندگی، پیشگیری از اعتیاد)، و کمک به اشتغال و کارآفرینی در محل.
- نظام ارجاع: عمل کردن به عنوان کانون هماهنگی و ارجاع مددجویان به مراکز تخصصی سطح بالاتر یا دیگر سازمان‌های همکار در محله (مانند خانه‌های بهداشت، سراهای محله، مدارس).
- مدیریت محلی طرح‌ها: مراکز مثبت زندگی به عنوان زیرساخت اجتماعی، محل استقرار و فعالیت تسهیلگران ثابت محلی در اجرای طرح‌های محله‌محور مانند «طرح سلام» هستند و مدیریت محلی برنامه‌ها را بر عهده دارند.
طرح‌ها و برنامه‌های نوین محله‌محور
سازمان بهزیستی با بهره‌گیری از زیرساخت مراکز «مثبت زندگی»، طرح‌های تحولی جدیدی را در دستور کار قرار داده که عمق بخشیدن به رویکرد محله‌محوری را دنبال می‌کنند:
طرح سلامت اجتماعی محله‌محور (بهزیست‌محله / طرح سلام)
این طرح با تأکید بر استفاده از شش نوع دارایی محله (سرمایه‌های مالی، مادی، انسانی، اجتماعی، طبیعی و فرهنگی)، به دنبال ارتقای سلامت اجتماعی در محلات است.
در فازهای جدید این طرح، استفاده از ظرفیت‌های چندمنظوره مدارس در شیفت‌های بعدازظهر برای ارائه خدمات بهزیستی، به‌ویژه به سالمندان و افراد دارای معلولیت، یک نوآوری کلیدی محسوب می‌شود.
هدف اصلی این طرح، ایجاد زیست‌بوم مشارکت در محلات برای پاسخگویی فعال و پیشگیرانه به آسیب‌ها و نیازهای اجتماعی است.
استقرار تسهیلگران ثابت محلی
در اجرای طرح‌های جدید، تأکید بر استقرار نیروهای انسانی توانمند و تحصیل‌کرده به عنوان «تسهیلگران ثابت محلی» در محلات هدف است.
این تسهیلگران که از طریق مراکز مثبت زندگی فعالیت می‌کنند، نقش مدیریت و راهبری برنامه‌های محله‌محور، نیازسنجی دقیق، و سازماندهی فعالیت‌های اجتماعی و پیشگیرانه را بر عهده دارند.
این رویکرد، پایداری و عمق تأثیرگذاری خدمات در محله را تضمین می‌کند.
توانمندسازی و عدالت‌جویی
رویکرد محله‌محوری بر اصل توانمندسازی پایدار گروه‌های هدف تمرکز دارد، نه صرفاً حمایت مالی.
این رویکرد با شناسایی ظرفیت‌های شغلی و آموزشی در هر محله، به مددجویان کمک می‌کند تا به سمت خروج از چرخه حمایتی حرکت کنند و نقش فعال‌تری در جامعه داشته باشند.
همچنین، این رویکرد با پرهیز از ارائه خدمات یکسان و توجه به نیازهای متفاوت هر محله، به طور مؤثرتری به اصل عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها عمل می‌کند.
نتیجه‌گیری
رویکرد محله‌محوری به دلیل توانایی در اجتماعی‌سازی خدمات، تسهیل دسترسی، و مشارکت فعال مردم، قطعاً بهترین و کارآمدترین رویکرد برای سازمان بهزیستی کشور است.
مراکز خدمات بهزیستی «مثبت زندگی» نیز با حضور مویرگی در اقصی نقاط کشور، به عنوان بازوهای اجرایی متخصص و محلی، تضمین‌کننده موفقیت این تحول بنیادین هستند.
این هم‌افزایی ساختاری و راهبردی، بهزیستی را قادر می‌سازد تا از یک سازمان صرفاً حمایتی به یک نهاد مداخله‌گر و توانمندساز اجتماعی در مقیاس محلی تبدیل شود و در نهایت، به ارتقای فراگیر سلامت و رفاه اجتماعی در ایران کمک شایانی کند.
